Експертска анализа: Дали албанската AI министерка, ботот Диела, може да мести тендери

Во септември 2025 година Албанија стана првата земја во светот што официјално назначи вештачка интелигенција на министерска функција. Ботот Диела („сонце“ на албански), развиен од Агенцијата за информатичко општество на Албанија (АКШИ) во соработка со Microsoft и OpenAI, доби титула Министер за јавни набавки во четвртата влада на Еди Рама.

Овој потег беше претставен како историски чекор во борбата против корупцијата, особено во држава која со децении се соочува со проблемот на наместени тендери и партиски договори. Премиерот Рама изјави дека „со Диела јавните набавки ќе бидат 100% ослободени од корупција“. Но дали тоа навистина е можно?

Што е Диела и како функционира?

Првата верзија, Diella 1.0, беше обичен четбот во рамки на e-Albania – портал за дигитални државни услуги. Подоцна, Diella 2.0 доби и глас, како и анимиран аватар во традиционална албанска носија. Актерката Анила Биша ја позајми својата физиономија и глас, правејќи го ботот попривлечен за јавноста.

Иако изгледа модерно и „паметно“, суштината е едноставна: Диела е интерфејс кој дава одговори базирани на однапред дефинирани правила и модели. Таа не носи самостојни одлуки, туку обработува информации според критериуми што луѓе претходно ги имаат програмирано.

Каде е ризикот?

Ако Диела треба да „одлучува“ кој понудувач ќе добие тендер, тогаш:

1. Критериумите ги дефинира човек – тоа може да биде влада, министерство или технички тим. Ако некој вгради „прилагодени“ услови, AI ќе ги фаворизира токму тие понуди.
2. Формулациите може да бидат манипулирани – ако системот бара одредена формулација или параметар, доволно е фирмата „внатре во играта“ да знае како точно да ја состави понудата за да победи.
3. Одговорноста е замаглена – ако некој го оспори тендерот, секогаш може да се каже: „Не ние, ботов го избра“. Така, одговорноста од политичарите и бирократите се префрла на една „црна кутија“ наречена AI.
4. Ризици од безбедност и злоупотреба – ако кодот или алгоритмите не се транспарентни, постои можност од намерни „задни врати“. Во најлош случај, корупцијата станува потешко докажлива, а не елиминирана.

Популизам или реформа?

Формално, Диела е претставена како чекор напред кон европските стандарди и „технолошка борба против корупцијата“. Но во практика, тоа изгледа како:

• Популистичка фасада – јавноста добива впечаток дека AI е непристрасна, иако зад неа стојат луѓе што ги диктираат правилата.
• Совршен параван – наместо министерот или службеникот, вината за секоја контроверзна одлука може да се префрли на ботов.
• „Генератор неслучајни броеви“ – систем кој само ја спроведува волјата на оние што го програмирале, без вистинска интелигенција и без можност за независна проверка.

Да резимираме

Идејата за дигитален министер звучи футуристички и револуционерно. Но ако се погледне реално, Диела е алатка под целосна човечка контрола, која само ја анонимизира и замаглува вистинската власт.

Со други зборови, наместо да ја искорени корупцијата, ваквиот систем може да создаде уште поголем проблем – неможност да се утврди кој е одговорен за наместени тендери.

Како што би рекле скептиците како мене:
„Тендерите ќе ги добиваат истите луѓе, само сега ќе имаме изговор – така одлучи AI“.