Мраз на +50 во пустината без струја: Генијалниот фрижидер на древните Персијци
Замислете дека се наоѓате во срцето на пустината. Сонцето бесмилосно го пече песокот, а температурите надминуваат +50°C. Нема ни сенка, ни капка вода, ни надеж за свежина. И токму во тие услови, пред повеќе од 2.500 години, еден древен персиски благородник мирно фрла коцки мраз во својата чаша и ужива во освежителен пијалок. Звучи неверојатно? Сепак, тоа било возможно благодарение на јахчалот – антички персиски фрижидер кој функционирал без струја, користејќи го само знаењето, природата и иновацијата.
Што е јахчал?
Јахчал (буквално: „куќа на мразот“) не е обична јама во земјата, туку генијално смислен, испарувачки фрижидер. Овие структури овозможувале не само чување туку и производство на мраз – дури и во услови на екстремна топлина. Станува збор за инженерско чудо на античките Персијци кое го покажува нивното длабоко разбирање на климата и природните процеси.
Почетоците на јахчалите
Идејата за користење на подземни простори за создавање студ датира од околу 5 век п.н.е. на територијата на денешен Иран. Персијците сфатиле дека ноќните температури драстично паѓаат и го искористиле тој ефект. Во комбинација со паметна градба и топлинска изолација, создавале структури што служеле како природни фрижидери – многу пред ерата на електричната енергија.
Изградба и материјали
Јахчалите биле составени од големи подземни јами, чии ѕидови биле изградени од специјален градежен материјал – саруџ. Тој се правел од песок, глина, вар, белка од јајце, козја волна и пепел. Оваа смеса била отпорна на вода и со извонредна топлинска изолација. Над јамата се издигала голема конусна купола која помогала топлиот воздух да излегува, а студениот да останува долу – совршен пример за пасивна архитектура.
Паметна употреба на вентилација и ветер
Еден од највпечатливите елементи биле т.н. „ловци на ветер“ – високи кули што го фаќале движењето на воздухот и го насочувале надолу во јахчалот. Со оваа техника, температурата во внатрешноста можела да се намали и до 12°C под надворешната. Преку овие структури, топлиот воздух излегувал, а ладниот се задржувал долу, што било од суштинско значење за ладење на водата и производството на мраз.
Производство на мраз во пустински услови
Процесот бил едноставен, но ефективен. Водата се истурала во плитки базени, кои ноќе биле изложени на отворено. За време на ладните ноќи, водата почнувала да замрзнува, особено по рабовите, благодарение на испарувањето и ноќната температура. Се користеле и метални плочи што го одбивале сонцето во текот на денот. Замрзнатиот мраз потоа се складирал во внатрешноста на јахчалот.
Складирање и употреба на мразот
Собраниот мраз се редел внатре во јахчалот и се користел постепено. Дел се продавал на пазарите, дел се користел за ладење на вода, храна или за подготовка на десерти. Со акумулирање на мразот во текот на ладните ноќи, се создавал долготраен ефект сличен на глечер – доволно за да се обезбеди мраз и свежина дури и во најжешките месеци.
Персискиот сладолед: фалуда
Мразот не бил само за освежување – со него Персијците го создале и еден од првите сладоледи: фалуда. Овој десерт се правел од тенки скробни нишки, розова вода, сок од лимета и мелени ф’стаци. Освежителен и уникатен, фалуда бил симбол на префинетата персиска кујна и претходник на модерните десерти.
Јахчалите денес и нивното културно значење
Некои јахчали сè уште постојат низ Иран – особено во провинцијата Јазд – и се речиси непроменети од времето кога биле изградени. Тие се дел од иранското културно наследство и симбол на генијалноста и прилагодливоста. Локалните историчари ги сметаат за поврзани со гастрономијата, медицината, трговијата и дури и дипломатијата – бидејќи мразот во пустината значел моќ и знаење.
Што можеме да научиме од Персијците?
Денес, сме премногу зависни од електричната енергија и технологијата. Секојдневно ги користиме фрижидерите, клима уредите и замрзнувачите без да размислуваме како функционираат. Но, персиските јахчали нè потсетуваат дека со добро планирање, разбирање на природата и малку иновација – можно е да се создаде одржлив начин на живот, дури и во најекстремните услови.
Можеби не треба да градиме јахчал во нашиот двор, но можеме да научиме да ја цениме енергијата, да размислуваме креативно и да се прилагодуваме на предизвиците – баш како што тоа го правеле нашите предци.
Ова е еден од многуте докази дека „Древните“ не биле глупи луѓе!
Изградбата на пирамидите и други храмови кои сеуште стојат после илјадници години се жив доказ!
Посебно преместувањето на многу тони камени блокови од едно место на друго!
Штета што тоа знаење не остана сочувано.
Коментирај анонимно