Балкански вампири: митови, легенди и вистински настани

Содржина:

• Балканските корени на вампиризмот
• Легендата за Сава Савановиќ
• Како да препознаете и уништите вампир
• Законот на Стефан Душан: За гробовите и уништување на вампири
• Балканските вампири во современата култура

Балканските корени на вампиризмот

Балканот е вистинско жариште на вампирски легенди. Се смета дека терминот „вампир“ потекнува од српскиот јазик, а во 18. век регионот станал епицентар на европската „вампирска паника“.

Еден од првите документирани случаи на вампиризам е оној со селанецот Петар Благојевиќ од српското село Кисилево. Починал во 1725 година на шеесет и неколку години, но неколку дена по неговиот погреб во селото почнале да се случуваат мистериозни смртни случаи. Девет луѓе, меѓу кои и неговиот син, починале за една недела, тврдејќи дека Благојевиќ ги посетил во соништата. Кога неговото тело било ексхумирано, не покажувало знаци на распаѓање, а во устата му имало свежа крв. Селаните, во обид да се заштитат, му забиле дрвен кол од дрвото трепетлика во срцето, по што – според нив – бликнала крв.

Австрискиот функционер Ернст Фромбалд составил извештај за овој настан. Делови од него биле објавени и преведени, и така започнала опсесијата со вампири низ Европа.

Друг случај се случил во 1726 година во селото Медвеџа, каде што починатиот српски хајдук Арнаут Павел, според сведоштва на мештаните, почнал да ги посетува луѓето и да предизвикува нивна смрт. Пред да умре (паднал од количка и си го скршил вратот), Павел тврдел дека еднаш бил нападнат од вампир и, за да не се претвори во еден од нив, јадел земја од гробот на вампирот и се намачкал со вампирска крв. По ексхумацијата, и неговото тело било во совршена состојба. Кога му бил забоден кол, испуштил страшен крик. Селаните потоа му ја отсекле главата и го запалиле телото.

Најмасовниот случај на вампиризам се случил токму во Медвеџа неколку години подоцна. Во рок од шест недели починале 13 лица. Некои го поврзале ова со претходен престој на жителите во турскиот дел на Србија, а други сметале дека се заразиле со вампиризам преку месото од заразен добиток, наводно убиен од Арнаут Павел. Паниката го зафатила селото, жителите почнале да се селат, а полудените селани откопале десетици гробови. Во 17 од нив биле пронајдени тела без знаци на распаѓање. Сите биле запалени, а пепелта фрлена во реката. Инцидентот бил толку значаен што австриските власти испратиле лекари, кои потоа составиле официјални извештаи.

Легендата за Сава Савановиќ

Најпознатиот српски вампир е Сава Савановиќ. Според легендата, тој живеел во воденица во селото Зарожје и ги убивал сите што останувале таму преку ноќ. Приказната станала позната благодарение на српскиот писател Милован Глишиќ, кој во 1880 ја објавил „По деведесет години“, дело што го претходело романот за „Дракула“ на Брам Стокер и влијаело на српската вампирска литература.

За разлика од западните вампири, балканските вампири можеле да основаат семејства и да имаат деца – таквите потомци се нарекувале „вампировичи“. Тие можеле да наследат некои способности, но не секогаш биле злобни духови – не фрлале сенка и немале коски. Некои од нив дури станувале ловци на вампири, бидејќи имале дарба да ги препознаат.
Интересно е дека црногорските вампири наводно не сакале да се мешаат со туѓи жени, бидејќи црногорците, според истражувачите, веднаш се пресметувале – и со сопругата и со вампирот.

Како да препознаете и уништите вампир

Во балканските верувања, вампирот не бил елегантен аристократ, туку подуено суштество со виолетова кожа, без коски, налик на кожна торба полна со крв. Се верувало дека може да влезе низ најмала пукнатина. Овој дух имал и нешто од врколак – бил мешавина од мртовец и ѕвер.
Во различни делови од Балканот се нарекувал со различни имиња: вукодлак, викодлак, влкодлак, вурколак, тенац, лампир… а зборот „вампир“, според некои толкувања, навлегол во западните јазици токму од српскиот.

За да се спречи покојникот да се претвори во вампир, во Србија постоеле ритуали:
• Ковчегот се мачкал со лук.
• Во устата на мртвиот се истурало топло црвено вино – да му се задоволи жедта однапред.
• Телото се боцкало со игла или шајка, за да не отекува.
• На вратите се сликале крстови од смола.
• Гранки од глог се ставале на прозорците и се тргале по 40 дена.

Дополнително, се верувало дека вампир може да стане секој чие тело било сквернавено од животно што му преминало преку гробот – најчесто мачка или кокошка. Затоа ковчегот се ставал веднаш до ѕид и се чувал од животни.
Ако вампирот веќе воскреснал, единствениот начин да се уништи бил со кол од трепетлика или глог (можело и со железни предмети), а потоа да му се изгорат остатоците. Во „Законот на Стефан Душан“, важен извор на средновековно српско право, има запис за ова:

Законот на Стефан Душан: За гробовите и уништување на вампири

„И луѓе што со магија ги вадат мртвите од гробовите и ги палат – селото што го прави тоа мора да плати казна; ако е вмешан свештеник – да се избрка од службата.“

Четири запалени свеќи понекогаш се ставале во гробот и се опкружувале со црн волнен конец.
Во балканската митологија, вампирите биле прилично ранливи – остри предмети, кучешки каснувања или напади од волци можеле да ги убијат. Ако преживееле, често се преселувале и станувале – касапи. Таа професија им овозможувала пристап до крв.

Се верува дека можеле да се вратат кај сопругите во облик на маж или куче. Една поучна приказна вели дека вампир ја посетил својата вдовица додека собирала сено. Се појавил како куче и ѝ го искинал здолништето. Таа му кажала на својот нов маж, кој се насмеал. Но, кога забележала влакна од здолништето во неговите заби, ја сфатила вистината. Следниот пат го избодела со вила – и така се спасила.

Вампирите, според овие приказни, биле наивни и лесно измамливи.

Балканските вампири во современата култура

Денес, овие легенди инспирираат писатели и режисери. Освен Дракула, постојат многу книги и филмови засновани врз балкански верувања. Во 2012 година, кога поплава ја урнала старата воденица наводно сопственост на Сава Савановиќ, српските власти ги советувале граѓаните да закачат лук на прозорците – за секој случај.

Балканот е еден од ретките региони каде што верувањето во вампири сè уште е дел од фолклорот. И покрај напредокот на науката, древните верувања продолжуваат да живеат – плашејќи и фасцинирајќи ги новите генерации љубители на мистиката.